Realizacja procesu weryfikacji / walidacji metod badawczych zgodnie z wymaganiami normy PN-EN ISO/IEC 17025:2018-02 w praktyce laboratorium badawczego
Zgodnie z wymaganiami normy PN-EN ISO/IEC 17025:2018-02 laboratorium badawcze powinno uzyskiwać wyniki ważne, czyli miarodajne. Na ważność uzyskiwanych wyników badań składa się szereg działań, a wśród nich bardzo istotne znaczenie ma przeprowadzenie walidacji / weryfikacji metody badawczej przed zatwierdzeniem jej do stosowania w laboratorium. Walidacja / weryfikacja metody badawczej jest bowiem potwierdzeniem, że zostały spełnione szczególne wymagania dotyczące konkretnie zamierzonego zastosowania. Potwierdzenie to uzyskać można poprzez przeprowadzenie w laboratorium badań, mających na celu dostarczenie obiektywnych dowodów, że spełnione zostały postawione danej metodzie wymagania, tak, aby można było ją stosować do badania konkretnego parametru w danej matrycy lub matrycach. Innymi słowy, walidacja / weryfikacja ma na celu sprawdzenie, czy w warunkach danego laboratorium można wykonać badania daną metodą analityczną z założonymi charakterystykami, np.: precyzją, poprawnością czy niepewnością.
Tematyka walidacji / weryfikacji metod w laboratorium jest nieustannie poruszana podczas szkoleń i konsultacji prowadzonych przez MS EDU. Eksperci, dzieląc się swoją wiedzą i doświadczeniem, dostarczają odpowiedzi na trudne pytania oraz inspiracji do doskonalenia dokumentacji systemu zarządzania laboratorium, oraz zapisów prowadzonych dla weryfikacji / walidacji metod.
Bez wątpienia tematyka walidacji / weryfikacji metod badawczych zajmuje szczególne miejsce wśród wymagań normy PN-EN ISO/IEC 17025:2018-02. Prawidłowo przeprowadzony proces walidacji / weryfikacji jest jednym z istotnych elementów potwierdzania ważności uzyskiwanych wyników badań w laboratorium. Eksperci MS EDU prowadzą szkolenia na wielu poziomach zaawansowania, z przykładami dla różnych rodzajów laboratoriów, jak chemiczne, mikrobiologiczne czy środowiska pracy. Laboratoria starają się nieustannie doskonalić i usprawniać swoje działania związane z procesem wyboru, weryfikacji i walidacji metod. Norma PN-EN ISO/IEC 17025:2018-02 wymaga od laboratoriów przechowywania zapisów z walidacji / weryfikacji metod. Zapisy te powinny dotyczyć: zastosowanej procedury, specyfikacji wymagań, wyznaczenia cech charakterystycznych dla metody, uzyskiwanych wyników oraz stwierdzenia walidacyjnego, które powinno wskazywać na przydatność metody do zamierzonego zastosowania.
Na etapie przeglądu zapytań, ofert i umów laboratoria ustalają z klientem, jakie metody zostaną zastosowane, czy klient określa daną metodę, oraz czy laboratorium proponuje klientowi właściwą metodę, która będzie odpowiednia do jego oczekiwań oraz możliwa do zrealizowania przez laboratorium. Pracownicy laboratorium powinni czuć się pewnie w swojej pracy oraz znać swoje procedury i zapisy, aby odpowiedzialnie i sumienie wykonywać badania, jak również służyć radą i wyjaśnieniem klientowi. Odpowiadając czy to za proces weryfikacji, czy walidacji metody, personel powinien doskonale znać cały jego przebieg.
Przed przystąpieniem do procesu weryfikacji / walidacji należy określić przede wszystkim:
– czy ma to być analiza jakościowa, czy ilościowa;
– rodzaj oznaczanego analitu;
– rodzaj matrycy, w której będzie oznaczany dany analit;
– poziom i zakres stężeń oznaczanego analitu;
– obecność substancji przeszkadzających (interferentów) i sposoby ich wyeliminowania;
– istnienie regulacji prawnych lub innych wymogów, którym powinna sprostać dana procedura analityczna;
– wymaganą wartość granicy wykrywalności i granicy oznaczalności;
– wymagany poziom dla precyzji i poprawności metody;
– wymagany zakres stosowania;
– wymaganą odporność metody;
– wymaganą aparaturę pomiarową i sprzęt pomocniczy.
Walidacja a weryfikacja
Zgodnie z terminologią i definicjami przedstawionymi w normie PN-EN ISO/IEC 17025:2018-02 walidacja metod badawczych jest definiowana jako „weryfikacja, gdzie określone wymagania są adekwatne do zamierzonego zastosowania”, natomiast weryfikacja jako „zapewnienie obiektywnego dowodu, że dany przedmiot spełnia określone wymagania”.
Laboratoria zwykle prowadzą badania zarówno metodami znormalizowanymi, jak i własnymi. Rekomendowane przez normę PN-EN ISO/IEC 17025:2018-02 są np. metody, które są opublikowane w normach międzynarodowych (regionalnych i krajowych) lub też przez renomowane organizacje techniczne, lub producenta wyposażenia. Jeśli laboratorium wykorzystuje metodyki opublikowane – czyli zoptymalizowane i zwalidowane przez opracowujących te metody – zgodnie z wymaganiami normy PN-EN ISO/IEC 17025:2018-02, powinno zweryfikować, czy jest w stanie prawidłowo realizować te metody przed ich wprowadzeniem do rutynowego wykonywania badań i upewnić się, że może osiągnąć wymagane parametry, tak więc, że jest w stanie uzyskiwać miarodajne wyniki badań.
Zdarzają się sytuacje, gdy laboratorium chce wyjść naprzeciw oczekiwaniom klienta i opracowuje metody własne, dostosowane do różnych potrzeb lub życzeń klienta. Walidacja a weryfikacja – nie jest to w tym przypadku istotne.
Laboratorium, zgodnie z zapisami normy PN-EN ISO/IEC 17025:2018-02, może wykorzystywać także metody własne lub modyfikować metody już opracowane przez inne instytucje. Zgodnie z punktem normy 7.2.2.1 „Laboratorium powinno prowadzić walidację metod nieznormalizowanych, metod opracowanych przez laboratorium oraz metod znormalizowanych wykorzystywanych poza przewidzianym dla nich zakresem lub w inny sposób zmodyfikowanych”. Poniżej przykład.
Według normy przedmiotowej oznaczania danego parametru należy prowadzić do stężenia na poziomie 1000 mg/l, a w laboratorium jest potrzeba przeprowadzać badania tego parametru na poziomie 10000 mg/l. Wówczas poziomy stężeń do wartości 1000 mg/l weryfikujemy, a powyżej 1000 mg/l – do 10000 mg/l – należy poddać walidacji.
Analogicznie jest w przypadku badania różnych matryc – według zapisów w normie przedmiotowej ma ona być przydatna do oznaczania pewnej substancji w określonej matrycy, a laboratorium chce rozszerzyć badania tego parametru w innych matrycach. Wówczas dla tych innych matryc laboratorium zobowiązane jest przeprowadzić walidację, która powinna potwierdzić przydatność tej metody do zamierzonego zastosowania, czyli przydatność do oznaczania w matrycach, w których został przebadany ten parametr.
Gdy laboratorium przystępuje do opracowania oraz walidacji czy weryfikacji metody, powinny być one zlecone personelowi, który ma kompetencje odpowiednie do tych zadań i ma dostęp do odpowiednich zasobów. Personel powinien posiadać upoważnienia do wykonywania czynności związanych z weryfikacją / walidacją metod badawczych.
Na etapie planowania procesu walidacji / weryfikacji metody należy ustalić założenia weryfikacyjne / walidacyjne, czyli określić kryteria dla podstawowych cech charakteryzujących daną metodę. W normie PN-EN ISO/IEC 17025:2018-02 wymienione są następujące cechy charakteryzujące metodę:
- zakres pomiarowy,
- dokładność,
- niepewność wyników pomiarów,
- granicę wykrywalności,
- granicę oznaczalności,
- selektywność metody,
- liniowość,
- powtarzalność lub odtwarzalność,
- odporność na czynniki zewnętrzne lub wrażliwość na zakłócenia pochodzące z matrycy próbki lub badanego obiektu,
- systematyczny błąd pomiaru.
Każdą metodę, zarówno na etapie planowania i ustanawiania kryteriów weryfikacyjnych / walidacyjnych, jak i na etapie wyznaczania cech charakterystycznych metody, należy traktować indywidualnie i ustanawiać zakres weryfikacji / walidacji, w zależności od tego, czy są to metody klasyczne, takie jak np. miareczkowe lub wagowe, czy są to metody instrumentalne, jak np. potencjometryczne, konduktometryczne, spektrofotometryczne, spektrometrii absorpcyjnej czy emisyjnej lub walidacja metod chromatograficznych.
A: MS EDU, A. Wiśniewska